დეკანოზი ოლეგ დავიდენკოვი
დოგმატური ღვთისმეტყველება
ნაწილი პირველი
დოგმატური ღვთისმეტყველების
შესავალი
ნაკვეთი II. წმინდა გადმოცემა
თავი 1. წმინდა გადმოცემა მართლმადიდებლურ სწავლებაში
- წმინდა წერილისა და წმინდა გადმოცემის ურთიერთმიმართება: წმინდა წერილი,
როგორც წმინდა გადმოცემის ფორმა
თუ გადავხედავთ მეოცე საუკუნის დასაწყისის დროინდელ დოგმატური ღვთისმეტყველების სახელმძღვანელოებს დავინახავთ, რომ მათში წმინდა წერილი და წმინდა გადმოცემა ერთმანეთისგან შინაარსობრივად განსხვავებულ გაგებებადაა წარმოდგენილი. ასე მაგალითად, მიტროპოლიტი მაკარი (ბულგაკოვი) მიიჩნევდა, რომ „წმინდა გადმოცემაში უფლის ის სიტყვები იგულისხმება, რომელიც ღვთივსულიერი მწერლების მიერ არ არის დაფიქსირებული, ეს მასალა ეკლესიაში ვერბალური სახით არის შემოსული და შემდეგ უწყვეტად მოქმედებდა და დღემდე ზეპირი გადმოცემის (სიტყვის) სახით არის შენარჩუნებული“90). დაახლოვებით იგივეს ვკითხულობთ უკვე ემიგრაციაში მყოფი პროტოპრესვიტერი მიხეილ პომაზანსკის მიერ დაწერილ დოგმატური ღვთისმეტყველების სახელმძღვანელოში, სადაც ნათქვამია, რომ გადმოცემა და წერილი _ სარწმუნოებრივი მოძღვრების ან დოგმატური მასალის ორ წყაროა91).
ამ ტიპის განსაზღვრებების მიხედვით წმინდა გადმოცემასთან მიმართებაში წმინდა წერილი, რაღაც გარე ელემენტად წარმოგვიდგება. ამგვარი მიდგომის მიზეზად კი მართლმადიდებლურ ღვთისმეტყველებაზე კათოლიკური ზეგავლენა უნდა მივიჩნიოთ, რომელიც ხსენებულ პერიოდში, ანუ იმ დროს ვითარდებოდა, როდესაც, ცნობილი მიზეზების გამო, ქრისტიანულ აღმოსავლეთში საღვთისმეტყველო ცოდნისკენ სწრაფვა და ინტერესი საგრძნობლად იყო შესუსტებული. ზეგავლენის ეს პროცესი ისტორიულ დოკუმენტებში და ძეგლებში გადმოცემის კოდიფიცირების ტენდეციაშიც აისახა, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, გადმოცემა ღმერთისა და სულიერი ცხოვრების შესახებ მხოლოდ არსებული იმფორმაციის ერთიანობად და რაღაც ჯამად განიხილებოდა. თუმცა აღმოსავლეთის მამებისათვის გადმოცემა არა იმდენად ცოდნა და ინფორმაციის წყარო იყო, რამდენადაც ღვთივგამოცხადებული ჭეშმარიტება და ღვთის შემეცნების დაფიქსირებული პროცესი, ანუ ცოცხალი გამოცდილება, რომლის გარეშეც ჭეშმარიტი ცოდნა არც არსებობს და არც შეიძლება არსებობდეს.
რაში მდგომარეობს წმინდა წერილსა და წმინდა გადმოცემას შორის ურთმიმართებასთან დაკავშირებული დასავლური შეხედულება?
წმინდა წერილისა და გადმოცემის ურთიერთმიმართების შესახებ კათოლიკური სწავლება დასავლეთ ევროპაში რეფორმაციის ეპოქაში (XVI ს.) ჩამოყალიბდა. პროტესტანტიზმის დამაარსებელმა მარტინ ლუთერმა პაპის პრიმატის საკითხთან დაკავშირებული კათოლიკური დოგმატი ეჭვქვეშ დააყენა, ამან კათოლიკური და პროტესტანტული ეკლესიის ღვთისმეტყველებს შორის დისკუსია გამოიწვია. კათოლიკე მეცნიერები საკუთარი პოზიციის დამადასტურებელი არგუმენტების წამოყენებას არ ჩქარობდნენ, მიზეზად იმას ასახელებდნენ, რომ სურდათ საკუთარი თვალსაზრისი გასული საუკუნეების ავტორიტეტული წმინდა მამების სწავლებაში მოპოვებული არგუმენტებით გაემყარებინათ. ამ სიტუაციაში ლუთერმა საზეიმოდ განაცხადა, რომ კათოლიკეებისგან განსხვავებით საკუთარი თვალსაზრისის მტკიცებულებად მას არავითარი „საარქივო“ კვლევების განხორციელება არ ესაჭიროება, რომ მას მთელი თავისი სწავლება მხოლოდ წმინდა წერილით შეუძლია დაასაბუთოს. კონკრეტულ შემთხვევაში პოლემიკის ამ წარმატებულმა ხერხმა ფართო აღიარება მოიპოვა და შემდგომში უნივერსალურ პრინციპად (ე. წ. sola Scriptura, „მხოლოდ წერილად“) გადაიქცა და შემდგომში მთელი პროტესტანტული სწავლება ამ პრინციპზე იქნა აგებული92).
რომის კათოლიკური ეკლესიის წარმომადგენლები იძულებულები გახდნენ პროტესტანტებთან პოლემიკის პროცესში ისეთი საკუთარი სწავლება ჩამოეყალიბებინათ, რომელშიც წმინდა გადმოცემა, როგორც სარწმუნოებრივი მოძღვრების წყარო უარყოფილი იქნებოდა. ამ სწავლების არსობრივი თავისებურების მიხედვით, წმინდა წერილი და წმინდა გადმოცემა _ სარწმუნეობრივი მოძღვრების ორი ერთმანეთის პარალელურად მომქმედი წყაროა. ეს წყაროები შეიძლება ღირსების მიხედვით ერთმანეთის თანაბარ საწყისებად იქნეს გაგებული ან წმინდა წერილი შეიძლება, როგორც სემანტიკური (აზრობრივი) ბირთვი, ხოლო გადმოცემა, როგორც ერთგვარი _ თუნდაც აუცილებელი, მაგრამ მაინც წმინდა წერილის რაღაც მეორე ხარისხოვანი დანამატი განიხილებოდეს. თუმცა ფაქტია, რომ როგორც ერთ, ისე მეორე შემთხვევაში წმინდა წერილიც და წმინდა გადმოცემაც რომის კათოლიკური ეკლესიის თვალსაზრისით ერთმანეთის შემავსებელ ელემენტებად განიხილება, ეს კი ნიშნავს, რომ ცალ-ცალკე წმინდა წერილი და წმინდა გადმოცემა სრულ ღვთივგაცხადებულ ჭეშმარიტებას კი არა, მხოლოდ მის რაღაც გარკვეულ ნაწილს წარმოგვიდგენენ93). ასევე ამ კონცეპციის მიხედვით ირკვევა, რომ წმინდა გადმოცემა შეიძლება ისეთი სახის ჭეშმარიტებებს მოიცავდეს, რომელთა საფუძველიც წმინდა წერილში არ იძებნება, შესაბამისად, წმინდა წერილით მათი ნამდვილობის შემოწმებაც შეუძლებელია. ამით კი ადამიანის თვითშემოქმედებისათვის შესანიშნავი პირობები წარმოიქმნება და წმინდა გადმოცემაში ისეთი საკითხების შეტანა ხდება შესაძლებელი, რომლებსაც ღვთაებრივ გამოცხადებაში არანაირი საფუძველი არ გააჩნია. ამგვარი თვითნებობის მაგალითებს, რომის კათოლიკური ეკლესიის ყალბი დოგმატები (პაპის პრიმატი და უცდომელობა, წმიმდა მარიამ ღვთისმშობლის უბიწოდ ჩასახვა და სხვა) წარმოადგენს.
თუ ჩვენ გვსურს კათოლიკური და პროტესტანტული კრიტიკის წინაშე ეფექტურად ვიცავდეთ ჩვენ პოზიციას, მაშინ ჩვენი არგუმენტაცია მხოლოდ წმინდა წერილის ციტატებზე კი არა, წმინდა გადმოცემაზეც უნდა იყოს აგებული, ამასთან, წმინდა წერილი წმინდა გადმოცემის კონტექსტში უნდა იქნეს გაგებული. მაგრამ თუ ჩვენ დასავლური კონფესიების კვალდაკველ, წმინდა წერილსა და წმინდა გადმოცემას ერთმანეთთან დავაპირისპირებთ, ჩვენი ღვთისმეტყველება ჩიხში აღმოჩნდება. როგორ უნდა განიმარტოს წმინდა წერილი? რა თქმა უნდა წმინდა გადმოცემის შესაბამისად, მაგრამ როგორი გადმოცემა უნდა მივიჩნიოთ ჭეშმარიტად და როგორი ყალბათ? ჭეშმარიტად მხოლოდ ის გადმოცემა უნდა მივიჩნიოთ, რომელიც წმინდა წერილს შეესაბამება. ერთი შეხედვით მანკიერ წრეში აღმოვჩნდებით.
რომაელმა კათოლიკებმა და პროტესტანტებმა ეს საკითხი სხვადასხვა გზით მოაგვარეს. პროტესტანტებმა წმინდა გადმოცემა წმინდა წერილის სასარგებლოდ უარჰყვეს. კათოლიკებმა „გამოსავალი მონახეს“ და ეს იყო რომის პაპის უცდომელობა, მათ მიაჩნიათ, რომ პაპს ნებისმიერ დროს შეუძლია უცდომლად მიუთითოს, როგორ უნდა განიმარტოს წერილი და რომელი გადმოცემა უნდა ჩაითვალოს მისაღებად.
მართლმადიდებლობისათვის, საკითხის როგორც კათოლიკური ისე პროტესტანტული გზით გადაწყვეტა მიუღებელია, რადგან წმინდა წერილისა და წმინდა გადმოცემის ამგვარი ურთიერთმიმართება ეკლესიის მამების თვალსაზრისთან სრულიად შეუსაბამოა. მაგალითად, წმინდა მღვდელმოწამე ირინეოს ლიონელი (II ს.) მიიჩნევდა, რომ წმინდა გადმოცემა თავისი შინაარსით სხვა არაფერია თუ არა წმინდა წერილი და წმინდა გადმოცემა სწორედ მოციქულთა სწავლებისა და ახალი აღთქმის ქადაგებაა. წმინდა ირინეოსის აზრით, მოციქულებს არანაირი წერილი რომ არ დაეტოვებინათ, ეკლესია იმ შემთხვევაშიც იარსებებდა, მიჰყვებოდა მოციქულების მიღებულ გადმოცემას და თავის მისიას განახორციელებდა94).
XX საუკუნის დასაწყისიდან მართლმადიდებლურ ღვთისმეტყველებაში ნელ-ნელა წმინდა წერილსა და წმინდა გადმოცემას შორის მიმართებაში არსებული სქოლასტიკური მიდგომების დაძლევა დაიწყო. 1906 წელს ცნობილი საეკლესიო ისტორიკოსი მ. პოსნოვი წერდა: „ქრისტეს მიერ გადმოცემული ერთ-ერთი სახარება ეკლესიამ მრწამსში გამოხატა… მეორე საიდუმლოებებში დაამკვიდრა… მესამე, როგორც გამოხსნასთან დაკავშირებული ისტორიული ფაქტების კრებული წმინდა წერილის სახით ჩამოაყალიბა… სხვა, ეკლესიამ ღვთისმსახურებაში, საგალობლებში და ლოცვებში გამოხატა; და ბოლოს, ცხოვრების ქრისტიანულად მოწყობაში, ეკლესიის-კანონიკურ მართვაში, წესებში, ჩვეულებებში და სხვა მასალებშო დაფიქსირდა“95).
როგორც ვხედავთ, ამ სიტყვებში წმინდა წერილი და წმინდა გადმოცემა ერთმანეთს არ უპირისპირდება: მასთან წმინდა წერილი გადმოცემის კონტექსტში განიხილება. თუმცა პოსნოვის მიერ ზემოთ ჩამოთვლილი გაგებები წმინდა გადმოცემის ცალკეული შემადგენელი ნაწილებია და ამავე დროს გამოცხადების ელემენტებია.
წმინდა წერილისა და წმინდა გადმოცემის შესახებ მეცნიერულ-ღვთისმეტყველური შეხედულების წმინდა მამების თვალსაზრისებთან შემდგომი დაახლოვება განხორციელდა წმინდა სილუანე ათონელის მოწაფის არქიმანდრიტ სოფრონის (სახაროვი) ძალისხმევით. არქიმანდრიტი სოფრონი აყალიბებს თავის სწავლებას და წერს: „გადმოცემა მთელ ეკლესიურ ცხოვრებას იმდენად მოიცავს, რომ თავად წმინდა წერილიც კი, მხოლოდ მასში შემავალი ერთ-ერთი ფორმის სახით გვევლინება“96).
არქიმანდრიტი სოფრონი ღირსი სილუანეს სხვა სიტყვებსაც იხსენებს: „წმინდა წერილი წმინდა გადმოცემაზე არც უფრო ღრმაა და არც უფრო მნიშვნელოვანია… ის უბრალოდ ერთ-ერთი ფორმაა. ეს ფორმა, როგორც მოხერხებულად შენახვის, ისე გამოყენების თვალსაზრისით ძალიან გამოსადეგია, ის წმინდა გადმოცემიდან არის აღებული და ამიტომ რაიმე სახის მეცნიერული კვლევებით მისი გაგება პრაქტიკულად შეუძლებელია“97).
ამრიგად, წმინდა წერილი, წმინდა გადმოცემის ნაწილად კი არა, მის ერთ-ერთ ისეთ ფორმად იქნა გაგებული, რომელიც შინაარსით წმინდა გადმოცემისგან არაფრით განსხვავდება.
წმინდა გადმოცემისა და წმინდა წერილის ურთიერთმიმართებას უდიდეს ყურადღებას უთმობდა ვლადიმერ ლოსკი, მას მიაჩნდა, რომ „გადმოცემისა და წერილის არც ურთიერთდაპირისპირება და არც მათი, როგორც ორი ურთიერთგანსხვავებული რეალობის შეჯერება არ შეიძლება“, რადგან მხოლოდ „ამ ორის ურღვევი ერთიანობით… გვეძლევა ეკლესიის მიერ ბოძებული გამოცხადების სისრულე“98).
წმინდა გადმოცემისა და წმინდა წერილის ურთიერთმიმართების შესახებ სრულფასოვანი გაგებაა მოცემილი „აღმოსავლეთის კათოლიკე ეკლესიათა პატრიარქების ეპისტოლეში მართლმადიდებლური რწმენის შესახებ“ 2-ე წევრში:
გვწამს, რომ საღმრთო და სამღვდელო წერილი ღვთის მიერაა შთაგონებული. ამიტომაც გვმართებს, ეჭვგარეშე ვირწმუნოთ იგი. ამასთანავე: არა ჩვენმიერი გააზრებით, არამედ ისე, როგორც გვამცნობს და გვიმარტავს კათოლიკე ეკლესია. თუმცა ამაოდმბრძნობი ერეტიკოსებიც არ უარყოფენ საღმრთო წერილს, მაგრამ აუკუღმართებენ მას: სარგებლობენ რა ქარაგმებით, იგავური გამონათქვამებითა და ადამიანისეული სიბრძნის ხრიკება-მანქანებით, ერთმანეთთან ათანხმებენ შეუთანხმებელს და ჩჩვილებრ ათამაშებენ ისეთ საგნებს, რომლებიც სალაღობოდ არ არიან შექმნილნი. ანდა: ყველას რომ ყოველდღიურად თავ-თავისებრ განემარტა საღმრთო წერილი, მაშინ კათოლიკე ეკლესია – ეს ჭეშმარიტი მადლი ქრისტესი – დღეს უკვე აღარ იქნებოდა ამგვარი: განუყოფელი რწმენით, მარადჟამიერ ერთსულოვანი და შეურყეველი. იგი უთვალავ ნაწილებად დაიშლებოდა ანუ განწუალდებოდა ერესებად; ეკლესიის წმიდა საყდარი ანუ სვეტი და სიმტკიცე ჭეშმარიტებისა გარდაიქმნებოდა თვალთმაქცობის ტაძარ-საკრებულოდ, – იქნებოდა ეკლესია იმ მწვალებლებისა, რომლებიც ჯერ განისწავლებიან მისგან, შემდეგ კი მასვე უარყოფენ ურცხვად და უსჯულოდ.
ამასთანავე გვჯერა, რომ კათოლიკე ეკლესიის მოწმობას არანაკლები ძალა აქვს, ვიდრე საღმრთო წერილს, ვინაიდან ორივეს საფუძველია სულიწმიდა. ამიტომაც თანაარსია: გვამცნობს საღმრთო წერილი თუ მსოფლიო ეკლესია.ადამიანი, რომელიც ლაპარაკობს თავით თვისით, შესაძლებელია სცოდავდეს, იტყუებოდეს ან ტყუვდებოდეს. მსოფლიო ეკლესია კი, რადგანაც არასდროს მეტყველებს თავით თვისით, არამედ მხოლოდ ღვთიური სული (განუხრელად რომ ახლავს და უკუნითი უკუნისამდე მასწავლებლად ეგულვება) შთააგონებს, – შეუძლებელია სცოდავდეს, ტყუოდეს, ანდა ტყუვდებოდეს. საღმრთო წერილის მსგავსად, იგი არის უმწიკვლო და მარადჟამიერ სანუკვარი. (http://www.orthodoxy.ge/gvtismetkveleba/epistole1.htm)
[90] Макарий (Булгаков), митр. Московский и Коломенский. Введение в православное богословие. Киев, 2007. С. 344. [91] См.: Помазанский М., протопр. Православное догматическое богословие. Новосибирск; Рига, 1993. С. 11. [92] Несостоятельность протестантского подхода к проблеме соотношения Предания и Писания обусловлена тем непреложным фактом, что исторически Священное Предание является более древним, чем Священное Писание (см.: Пространный катихизис. С. 13). В период формирования канона Священных Книг именно Священное Предание являлось авторизующим свидетельством о достоинстве той или иной книги. Не все книги, претендовавшие на место в каноне, были признаны богодухновенными. Поэтому, по словам прот. Алексия Князева, Священное Писание «не есть первый источник знания о Боге ни хронологически… ни логически (ибо Церковь, руководимая Духом Святым, устанавливает канон Священного Писания и утверждает его)… Священное Писание не есть ни единственный, ни самодовлеющий источник богопознания» (Князев А., прот. Что такое Священное Писание? // Альфа и Омега. 1998. № 3 (17). С. 20-21). [93] Подробнее об этом см.: Лосский В. Н. Предание и предания // Лосский В. Н. Богословие и боговидение. С. 513–517. Понимание Священного Предания как только некоторой суммы информации сохраняется римо-католическим богословием и в настоящее время. В актах II Ватиканского Собора утверждается, что «Священное Предание — слово Божие, вверенное Христом Господом и Духом Святым апостолам…» (Священный Вселенский Ватиканский собор II. Догматическая конституция «О Божественном Откровении». Tipografia poliglotta Vaticana,1967. С. 7). [94] Ириней Лионский, сщмч. Против ересей. С. 225. Кн. III. Гл. 4, 1. Согласно В. Н. Лосскому, «можно даже сказать: Церковь могла бы обойтись без Писания, но не могла бы существовать без Предания» (Лосский В. Н. Предание и предания // Лосский В. Н. Богословие и боговидение. С. 517). [95] Поснов М. Э. К вопросу об источниках христианского вероучения и задачах его // Христианское чтение. 1906. № 11. С. 774. [96] Софроний (Сахаров), архим. Старец Силуан. С. 39. [97] Там же. Свят. Филарет Московский, подчеркивая особое значение Священного Писания в жизни Церкви, называл его «упроченным видом Предания» и по этому поводу говорил следующее: «С тех пор как учение христианское заключено в священные книги, Святая Церковь, для верного и неизменного сохранения сего учения, имеет обычай и правило не только мысли сего учения на непреложном свидетельстве богодухновенного Писания утверждать, но и самые слова и выражения, для означения важнейших предметов и частей учения, заимствовать из того же чистого источника Писания» (Филарет Московский, свят. Слово 144, по освящении храма Живоначальныя Троицы в Московском Данилове монастыре // Филарет Московский, свят. Творения. Т. 4. С. 96). [98] Лосский В. Н. Предание и предания // Лосский В. Н. Богословие и боговидение. С. 525. [99] Послания Патриархов Восточно-Кафолической Церкви о православной вере // Догматические послания православных иерархов XVII– XIX веков о православной вере. CTCЛ, 1995. С. 147. (Далее: Послания Патриархов о православной вере.)