დეკანოზი ოლეგ დავიდენკოვი
დოგმატური ღვთისმეტყველება
ნაწილი პირველი
დოგმატური ღვთისმეტყველების
შესავალი
ნაკვეთი II. წმინდა გადმოცემა
თავი 1. წმინდა გადმოცემა მართლმადიდებლურ სწავლებაში
2.1.1. სარწმუნოების სიმბოლოები და სარწმუნოების აღსარება (გაგრძელება)
დოგმატური ღვთისმეტყველებისათვის გამორჩეული მნიშვნელობა ენიჭება რწმენის ნიკეურ სიმბოლოს, რომელიც 325 წელს, I მსოფლიო კრებაზე ქალაქ ნიკეაში იქნა შედგენილი და დამტკიცებული, ასევე ნიკეო-კონსტანტინოპოლურ სიმბოლოს, რომელიც ეკლესიის წმინდა გადმოცემის მიხედვით II მსოფლიო კრებას (კონსტანტინოპოლი, 381 წ.) უკავშირდება. ამ უკანასკნელის შექმნასთან დაკავშირებული გარემოებები საბოლოოდ დღემდე არ არის დაზუსტებული. არ იპოვება ისტორიული მტკიცებულებები, რომ ახალი სიმბოლო ოფიციალურად II მსოფლიო კრებაზე იქნა დამტკიცებული. თუმცა არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ, რომ IV მსოფლიო კრების (451 წ.) აქტებში ეს სიმბოლო კონსტანტინოპოლის კრების (381 წ.) 150 მამის მიერ ფორმულირებული რწმენის სიმბოლოდ იხსენიება108).
V ს. მეორე ნახევარში ნიკეო-კონსტანტინოპოლის სიმბოლო გავრცელდა და ღვთისმსახურების ეკლესიური პრაქტიკიდან, როგორც ნიკეური, ისე ყველა უფრო ძველი ნათლისღების სიმბო განიდევნა109).
რწმენის სიმბოლოებიდან უნდა გამოვყოთ სარწმუნოებრივი აღმსარებლობა. სარწმუნოებრივი აღმსარებლობა არის ძირითადი სარწმუნოებრივი აღმსარებლობითი ჭეშმარიტებების შეჯამება და იგი გარკვეული პიროვნების ან ადამიანთა ჯგუფის მიერ არის შედგენილი. თუ სიმბოლოს ფორმულირება ადგილობრივი ეკლესიის მიერ ხდება და ადგილობრივი ეკლესიის სახელით წარმოითქმება, სარწმუნოებრივ აღმსარებლობას ყოველთვის კონკრეტული ავტორი ან ავტორთა ჯგუფი გააჩნია.
სარწმუნოებრივი აღმსარებლობა, რწმენის სიმბოლოსგან რამდენიმე ნიშნით შეიძლება გამოვარჩიოთ:
1) რწმენის სიმბოლოსთან, ანუ მრწამსთან შედარებით, სარწმუნოებრივი აღმსარებლობა უფრო ფართე გაგებას გულისხმობს;
2) ძალიან ხშირად სარწმუნობრივ აღმსარებლობას პოლემიკური მიმართება გააჩნია;
3) სარწმუნოებრივი აღმსარებლობები ეკლესიის ლიტურგიულ ყოფაში არ გამოიყენება.
ყველაზე უფრო მეტად შემდეგი სარწმუნოებრივი აღმსარებლობებია ცნობილი:
უძველესი სარწმუნოებრივი აღმსარებლობა შედგენილია ქრისტეს შობიდან 260-265 წლებში, წმინდა გრიგოლ ნეოკესარიელის მიერ და იგი VI მსოფლიო კრებაზე იქნა დამტკიცებული. ამ აღმსარებლობაში უწინარეს ყოვლისა წმინდა სამების დოგმატია განხილული.
მეტად მნიშვნელოვანია იერუსალიმის პატრიარქის წმინდა სოფრონის (VII ს.), მრგვლივმოსავლელი ეპისტოლე, რომელიც მონოენერგიზმის წინააღმდეგ არის მიმართული. ეს აღმსარებლობა VI მსოფლიო კრებაზე (680-681; 692 წწ.) იქნა აღიარებული და დამტკიცებული.
წმინდა გრიგოლ პალამას სარწმუნეობრივი აღსარებლობა. ამ მასალაში მოკლედ არის გადმოცემული საერთო საეკლესიო სწავლება მრავალი უმნიშვნელოვანესი საღვთისმეტყველო საკითხის შესახებ. კერძოდ კი ისეთ საკითხებზე, როგორებიც არის დავა თაბორის ნათლის ბუნებისა და ღვთის შემეცნების საზღვრების შესახებ. ეს სარწმუნეობრივი აღსარებები აღიარებული იქნა 1351 წელს კონსტანტინოპოლის კრებაზე.
საგულისხმოა წმინდა მარკოზ ეფესელის აღსარება ფერარო-ფლორენციის კრებაზე 1439-1440 წლებში, სადაც მართლმადიდებლური სწავლება დეტალურად და ამომწურავად არის წარმოდგენილი, მით უმეტეს საუბარი მართლმადიდებლურ და რომის-კათოლიკურ ეკლესიებს შორის არსებულ ისეთ სადაო საკითხებს ეხება, როგორიც არის პაპის პრიმატი, Filioque 110) და სხვა.
ცნობილია სარწმუნოებრივი აღმსარებლობა (ე. წ. Quicumque სიმბოლო), რომელიც წმინდა ათანასე ალექსანდრიელს (IV ს.) მიეწერება, მაგრამ სინამდვილეში მას არ ეკუთვნის. ის გაცილებით უფრო გვიანდელი ტექსტია, სავარაუდოდ იგი სამხრეთ გალიაში დაახლოვებით 430-500 წწ. გაჩნდა111). ეს სარწმუნოებრივი აღსარებლობა ქრისტესა და სამების შესახებ სწავლებას მოიცავს, მასში მოცემული Filioque-სთან დაკავშირებული საკითხები ლათინური სულისკვეთებით არის დაწერილი. XIX საუკუნის რუსეთში ეს ტექსტი კარგად იყო ცნობილი, (ოღონდ Filioque-სთან დაკავშირებული მასალის გარეშე).
2.1.2. კრებითი სარწმუნოებრივი განსაზღვრებები
ისტორიულად, ეკლესიური ცხოვრების საჭიროების შესაბამისად, რწმენის წესების შევსება მუდმივად ხდებოდა, მას ემატებოდა, როგორც მსოფლიო, ისე ზოგიერთ ადგილობრივ კრებაზე მიღებული განსაზღვრებები.
სარწმუნოებრივი განსაზღვრებები არის საეკლესიო კრებებზე დამტკიცებული ტექსტები, რომლებშიც მართლმადიდებლური სწავლების ესა თუ ის ასპექტებია ფორმულირებული და ჩამოყალიბებული.
ნიკეისა და ნიკეა-კონსტანტინოპოლის სარწმუნოებრივი სიმბოლოს გარდა, არსებობს კიდევ ოთხი ისეთი დოგმატური განსაზღვრება, რომლებიც მსოფლიო კრებების მიერ იქნა მიღებული.
უნდა აღინიშნოს, რომ III მსოფლიო კრების სარწმუნოებრივ განსაზღვრებას _ რწმენის მანამდე არსებულ სიმბოლოში არანაირი დამატება და ცვლილება არ შეუტანია.
IV მსოფლიო კრების სარწმუნოებრივ განსაზღვრებაში _ შევიდა დადგენილება, რომლის მიხედვითაც ქრისტეში ორი ბუნების ხატის შეერთების საკითხია დამტკიცებული.
VI მსოფლიო კრების განსაზღვრებაში _ ქრისტეს ორი ნებისა და ორი ენერგიის შესახებ სწავლებაა ჩამოყალიბებული.
VII მსოფლიო კრების განსაზღვრება _ ხატთა თაყვანისცემასთან დაკავშირებულ საკითხებს შეეხება.
ადგილობრივი ეკლესიების კრებებზე მიღებული კანონებიდან მნიშვნელოვანი ადგილები შემდეგ დადგენილებებს უჭირავს:
ე. წ. მეხუთე-მეექვსე ტრულის კრების 691–692 წწ. მეორე წესში, დამტკიცდა დოგმატური ტექსტები, რომლებიც მოცემულია წმინდა მოციქულების კანონებში, ანუ „კანონნი წმიდათა მოციქულთანში“, წმინდა მამების კანონებსა და ცხრა ადგილობრივი ეკლესიის კანონებში.
კართაგენის კრების კანონებში 419 წ. (წესების წიგნში _ 109-116 მუხლებში ნუმერაციის მიხედვით არის მოცემული) _ განიხილება პირველქმნილ ცოდვასთან და ღვთაებრივ მადლთან დაკავშირებული საკითხები და სხვა.
დიდი დოგმატური მნიშვნელობა ენიჭება IX–XIV საუკუნეების კონსტანტინოპოლის და 1156 _ 1157 წლების კრებების კანონებს, რომლებშიც ჩამოყალიბებულია სწავლება ევქარისტიის შესახებ; 1341, 1347 და 1351 წწ. კანონებში საუბარია ღვთაებრივი ენერგიების უქმნელობის შესახებ და იმასთან დაკავშირებით, რომ ამ ენერგიების საშუალებით ადამიანი ღმერთს უერთდება. რა თქმა უნდა, არ შეიძლება იმის თქმა, რომ ადგილობრივმა კრებებმა მსოფლიო კრებების ჩანაცვლება შეძლო, მაგრამ ფაქტია, რომ მართლმადიდებლური სამყაროსათვის ამ კრებებს ძალიან დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა.
რწმენის წესებებში შემავალი ყველა დოგმატური განსაზღვრება, განუყოფელ კავშირში იმყოფება ერთმანეთთან და ისინი ღვთივგამოცხადებული ჭეშმარიტების ერთიან სხეულს წარმოადგენენ. რწმენის წესები შინაარსობრივად წმინდა წერილისგან არ განსხვავდება, აქ განსხვავებული მხოლოდ ფორმაა. თუ წმინდა წერილი ღვთივგამოცხადებულ ჭეშმარიტებას საიდუმლოს აღმშენებლობის ისტორიული პროცესის სახით წარმოგვიდგენს, რწმენის წესები უკვე „რწმენასთან დაკავშირებული ჭეშმარიტებების“ იმ თვალსაზრისით წარმოგვიდგება და „მოყვანილი ტექსტები ძველ და ახალ აღთქმაში დაფიქსირებულ ყველა სახის ღვთისმოსაობას მოიცავს“112).
2.1.3. სიმბოლური წიგნები
XVIII ს. დასაწყისიდან მართლმადიდებლურ ღვთისმეტყველებაში სიმბოლურ წიგნებად იწოდება მართლმადიდებლური დოგმატური ძეგლები, რომლებშიც მართლმადიდებლური რწმენა და საღვთისმეტყველო სწავლება ეკლესიის სახელით არის გამოხატული, ეს მასალა წარწყმედილთა ახალ დროს გაჩენილ სწავლებების წინააღმდეგ არის მიმართული113).
მიტროპოლიტ მაკარი (ბულგაკოვი) ამ წიგნებიდან უმნიშვნელოვანესად შემდეგ მასალას მიიჩნევს:
- კიევის მიტროპოლიტის პეტრე მოგილას მიერ შედგენილი, შემდეგ ორ: კიევისა (1640 წ.) და იასის (1643 წ.) ადგილობრივი ეკლესიების კრებებისა და აღმოსავლეთელი ხუთი პატრიარქის მიერ მოწონებული, ჩასწორებული და მიღებული: „აღმოსავლეთის კათოლიკე სამოციქულო ეკლესიის მართლმადიდებლური აღსარება“.
- „აღმოსავლეთის პატრიარქთა ეპისტოლე მართლმადიდებლური სარწმუნოების შესახებ“, რომელიც ოთხი პატრიარქის მიერ და 1725 წელს კონსტანტინოპოლის კრებაზე იქნა დამტკიცებული. საფუძვლად მოცემულ ეპისტოლეს იერუსალიმის პატრიარქ დოსითეოზის მიერ შედგენილი და იერუსალიმის კრებაზე 1672 წელს წაკითხული და მოწონებული „მართლმადიდებლური სარწმუნოების გადმოცემა“ უდევს.
- „მართლმადიდებლური აღმოსავლური ეკლესიის ვრცელი ქრისტიანული კატეხიზისი“, რომელიც შეადგინა მოსკოვის მიტროპოლიტმა ფილარეტ (დროზდოვმა) 1823 წელს და რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის უწმინდესი სინოდის მიერ იქნა მოწონებული (გარკვეული ჩასწორებებით) 1839 წ.
ეს წიგნები საკმაოდ ავტორიტეტულ მართლმადიდებლური საღვთისმეტყველო აზრის მატარებელ ძეგლებს წარმოადგენენ. თუმცა თავისი მნიშვნელობით მსოფლიო კრებების დადგენილებებსა და კანონებს ისინი მაინც ვერ შეედრებიან. გარკვეულ შემთხვევებში მათში ისეთი თავისებურებები გამოსჭვივის, რომლებიც მათი თანამედროვეობის საღვთისმეტყველო მეცნიერებისათვის იყო დამახასიათებელი, ასე მაგალითად, მოწოდებულ მასალაზე აშკარად შეიმჩნევა ლათინური სქოლასტიკური გაგებებისა და ტერმინოლოგიის ზეგავლენა.
2.2. ლიტურგიული გადმოცემა
დეკანოზი გიორგი ფლოროვსკი ქრისტიანული ღვთისმსახურებასთან დაკავშირებით ძალიან ზუსტ შენიშვნას გვთავაზობს: „ქრისტიანული ღვთისმსახურება თავისი ბუნების გამო საწყისშივე დოგმატურია და იგი არ არის ლირიკული ხასიათის მატარებელი…, ხოლო ადამიანური თვალსაზრისით, ღვთისმსახურება, არა მხოლოდ გულის ნადების გამჟღავნება და გაზიარებაა, არამედ უწინარეს ყოვლისა აღმსარებლობითი ხასიათისაა და რწმენის მოწმობას წარმოადგენს”115).
და მართლაც, ქრისტიანული ღვთისმსახურება დასაწყისში დოგმატური შინაარსით იყო აღვსილი. შემთხვევითი არ არის, რომ უკვე II ს. მიმდინარე დავებში ვხვდებით მტკიცებულაბებს, სადაც ლიტურგიული გადმოცემა ხდება ის ძალა, რომელიც საღვთისმეტყველო არგუმენტად გამოიყენება. ასე მაგალითად, მღვდელმოწამე ეგნატე ღმერთშემოსილი წერდა, რომ „ერეტიკოსები ევქარისტიას და ლოცვებს გაურბიან, რადგან არ სურთ აღიარონ, რომ ევქარისტია არის ხორცი ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტესი, რომელმაც ივნო ჩვენი ცოდვების გამო, მაგრამ მამა ღმერთმა თავისი მადლით აღადგინა იგი“116). ამრიგად, წმინდა ეგნატეს თვალსაზრისით, ეკლესია თავის უმნიშვნელოვანეს აღმსარებლობით ჭეშმარიტებას, უმთავრესი ქრისტიანული საიდუმლოს საშუალებით ინახავს.
V საუკუნეში რომის პაპმა ცელესტინე I (422-432 წწ.) ასეთი საერთო პრინციპი ჩამოაყალიბა: „რწმენის კანონი ლოცვის კანონით განისაზღვრება“ (ut legem credendi statuit lex supplicandi)117), ანუ სწორია არა მხოლოდ ის, რომ ჭეშმარიტი დოგმატური სწავლება მხოლოდ სწორი სულიერი ცხოვრების ორგანიზებისათვის არის საჭირო, არამედ პირიქითაც: დოგმატური სწავლების სიწმინდის წინაპირობას სწორად ორგანიზებული სულიერი ცხოვრება წარმოადგენს.
ეს ორი ჭეშმარიტება აშკარად ურთიერთდაკავშირებულია. რა თქმა უნდა სარწმუნეობრივი მოძღვრების დაზიანება და არასწორი დოგმატური წარმოდგენები სულიერ ცხოვრებაზე ახდენს ზეგავლენას, მაგრამ სამართლიანია საპირისპიროც: სულიერ ცხოვრებაში დაშვებულმა შეცდომებმა ძალიან უარყოფითი დოგმატური შედეგები შეიძლება მოიტანოს. გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ სწორედ ასეთი შეცდომების გამო მიდიან ადამიანები დოქტრინალურ გაუკუღმართებამდე. სწორედ ამის გამოა, რომ მართლმადიდებლური ეკლესია ღვთისმსახურების-ლიტურგიულ პრაქტიკაში ყოველგვარ მოდერნისტული ტენდეციების მატარებელ რეფორმებს ეწინააღმდეგება და არ სურს მასში ღვთისმსახურებასთან დაკავშირებული რაიმე საეჭვო სულიერი ელემენტების შემოტანა, რადგან ეს არ იქნება მხოლოდ ამა თუ იმ წესის დარღვევა და ამგვარ თვითშემოქმედებას უეჭველად აღმსარებლობითი გადაცდომები მოჰყვება.
[108] Основанием для Никео-Константинопольского Символа послужили древние крещальные символы, которые, в свою очередь, восходят к изначальному апостольскому правилу веры. Никео-Константинопольский Символ обнаруживает большое сходство, например, с крещальным символом Иерусалимской Церкви, которым пользовался в своих катехизических поучениях свят. Кирилл Иерусалимский. О Никео-Константинопольском Символе веры см.: Болотов В. В. Лекции по истории древней Церкви. Т. IV. М., 1994. С.113–115; Карташев А. В. Вселенские соборы. С. 136–142. [109] См.: Петр (Л’Юилье), архим. Замечания о Символе веры // ЖМП. 1969. № 1.С. 75. [110] Filioque— «и от Сына» (лат). Латинская вставка в Никео-Константинопольский Символ веры. Учение о «двойном» исхождении Святого Духа от Отца и Сына появилось в Западной Церкви в кон. IV — нач. V в. и к концу первого тысячелетия по P. X. стало на Западе общепринятым. Подробнее см.: Разд. II. Гл. 4. П. 6. Римо-католическое учение о ხ«Филиокве» (Filioque). [111] См.: Denzinger H. Enchiridion Symbolorum. P. 41. [112] Кирилл Иерусалимский, свят. Поучения огласительные. V, 12 // Кирилл Иерусалимский, свят. Поучения огласительные и тайноводственные. С. 71. [113] См.: Макарий (Булгаков), митр. Введение в православное богословие. С. 415–417. [114] См.: Там же. [115] Флоровский Г., прот. Восточные отцы V–VIII веков. М., 1992. С. 135. [116] Игнатий Богоносец, сщмч. К Смирнянам. Гл. VII // Писания мужей апостольских. С. 304 / 342. [117] Coelistini Epistula XXI ad episcopos Galliarum. 11. 12 // PL. T. 50. Col. 535B.