დეკანოზი ოლეგ დავიდენკოვი
დოგმატური ღვთისმეტყველება
ნაწილი პირველი
დოგმატური ღვთისმეტყველების შესავალი
ნაკვეთი III. ღვთისშემეცნება და მისი საზღვრები
თავი 1. ღვთისშემეცნება ქრისტიანის ცხოვრებაში.
ღვთისშემეცნების ბუნებრივი და ზებუნებრივი გზები
სიტყვა „ცოდნა“ ან „შესავალი“ ცოდნის ბევრი დარგის სახელწოდებაში გამოიყენება: სამართლმცოდნეობა, ხელოვნებათმცოდნეობა და ა. შ. თვალსაჩინოა, რომ ღვთისშემეცნება ან ღვთისმცოდნეობა, ამ დარგების რიგში არ შეიძლება იქნეს განხილული, რადგან მეცნიერულ ჩარჩოებში რაიმეს ცოდნა, იყო სპეციალისტი _ უწინარეს ყოვლისა, ნიშნავს ამა თუ იმ საკითხში ფლობდე სრულყოფილ ინფორმაციას. ღვთისმეტყველებაში საკითხის ამგვარად დაყენება შეუძლებელია. წმინდა წერილს მიხედვით, იცოდე _ ნიშნავს გქონდეს საკუთარი გამოცდილება, ეზიარო, ფლობდე და თავად განიცადო. უფალი იესი ქრისტე პიროვნების მიერ ღმერთის ცოდნას და გამოხსნა, ანუ მარადიულ ცხოვრებას ზიარებას არსობრივად აიგევეებს, დაწერილია: „და ესე არს ცხორებაჲ საუკუნოჲ, რაჲთა გიცოდიან შენ მხოლოჲ ჭეშმარიტი ღმერთი და რომელი მოავლინე იესუ ქრისტე“ (იოან. 17: 3).
წმინდა წერილში ვკითხულობთ, რომ ადამიანის ცხოვრების მიზანი ღვთისშემეცნებაა და იგი ღმერთთან ურთიერთობის შედეგად მიიღწევა. მოციქული პავლე ბრძანებს: „და შექმნნა ერთისაგან სისხლისა ყოველნი ნათესავნი კაცთანი დამკჳდრებად ყოველსავე ზედა პირსა ქუეყანისასა, განაჩინნა დაწესებულნი ჟამნი და საზღვრის დადებანი დამკჳდრებისა მათისანი მოძიებად ღმრთისა; და უკუეთუმცა ვინ ეძიებდა, პოამცა იგი, და რამეთუ მის მიერ ცხოველ ვართ და ვიქცევით და ვართ, ვითარცა-იგი ვინმე თქუენგანნი სიტყჳს მოქმედნი იტყჳან: რომლისა-იგი ნათესავცა ვართო“ (საქმ. 17: 26-27).
ღვთისშემეცნება ერთჯერად აქტს არ წარმოადგენს, ეს პროცესია და ისეთი პროცესი, რომელიც არა მხოლოდ გონებრივ მუშაობას, არამედ უწინარეს ყოვლისა შესაბამისი ცხოვრების წესით ცხოვრებას მოითხოვს. მართლმადიდებლური ეკლესიის სწავლების მიხედვით, ღვთისშემეცნება შესაბამისი ღვთაებრივი გამოცხადების გარეშე შეუძლებელია.
ადამიამნა ღმერთი იმდენად იცის, რამდენადაც ღმერთი გამოეცხადება მას, მაგრამ ამ შეხვედრისათვის ადამიანიც უნდა უყოს განმზადებული. ღმერთის შემეცნებისათვის საჭირო ერთ-ერთ ასეთ „სახელმძღვანელოს“ კი ბუნებრივი ღვთსშემეცნება წარმოადგენს.
- ბუნებრივი ღვთისშემეცნება (ღმერთის შემეცნების ბუნებრივი გამოცხადების საშუალებები)
ღირსი თეოდორე სტუდიელის მიხიდვით, „ბუნებრივს ჩვენ იმ ცოდნას ვუწოდებთ, რომელიც პიროვნებამ შეიძლება კვლევა-ძიების, ბუნებრივი ხერხებისა და ძალების გამოყენების შედეგად მიიღოს“134).
ბუნებრივი ღვთსშემეცნების რამდენიმე გზა არსებობს.
ბუნების კვლევის გზა
ქრისტიანი, რომელიც მიიჩნევს, რომ მთელი სამყარო ღმერთის შემმოქმედი სიტყვით არის შექმნილი, სამყარო მარადიული ლოგოსების, ანუ სამყარო და მისი ცალკეული შემადგენელი ნაწილები ღვთაებრივი ჩანაფიქრების სახით ეცხადება. შესაბამისად, ღმერთის შეცნობა, სამყაროში არსებული სილამაზის, ჰარმონიის და მიზანშეწონილობის დაკვირვების შედეგად არის შესაძლებელი, დაწერილია: „ცანი უთხრობენ დიდებასა ღმრთისასა და ქმნილსა ჴელთა მისთასა მიუთხრობს სამყარო“ (ფსალმ. 18: 2). წმინდა იოანე დამასკელის სიტყვებით, რომ ვთქვათ: „თავად ქმნილება და მისი უწყვეტი მარადმყოფობაც საღვთო ბუნების სიდიადეზე გვესაუბრება“135).
წმინდა წერილში მრავალი ისეთი მტკიცებულების მოძიება შეიძლება, რომლის მიხედვითაც ღმერთის შეცნობა მისი ქმნილების ჭვრეტის შედეგად არის შესაძლებელი. მაგალითად, მოციქული პავლეს სწავლების მიხედვით: „…უხილავი იგი მისი დაბადებითგან სოფლისაჲთ ქმნულთა მათ შინა საცნაურად იხილვების“ (რომ. 1: 20). უკვე ძველ აღთქმაში არიან განკითხულნი ვისაც ქმნილების სრულყოფილებაში ღმერთის შეცნობა არ შეუძლია: „ამაონი არიან ბუნებით ყველანი, ღვთის უმეცრებაში მყოფნი, რომელთაც ხილულ სიკეთეგან ვერ შეძლეს შემეცნება არსებულისა და ვერც საქმეთა მიხედვით გამოიცნეს ხელოვანი“ (სიბრძ. 13: 1).
წმინდა მამების შემოქმედებიდან მთელი რიგი მტკიცებულებების მოყვანა შეიძლება, სადაც ისინი გამოთქვამენ აზრს, რომლის მიხედვითაც დარწმუნებულები არიან, რომ ღმერთის შემეცნება მის ქმნილებაზე დაკვირვების გზით არის შესაძლებელი.
„ცის სიდიადისა და ქმნილების სრულყოფილების ჭვრეტაში, ადამიანებს შემომქმედის ხილვა შეუძლიათ…“ _ წერს წმინდა ათანასე ალექსანდრიელი136)
წმინდა ბასილი დიდი ბრძანებს: „ვაქებდეთ საუკეთესო შემომქმედს, ბრძენს, რომელმაც შექმნა ბრწყინვალე სამყარო, ხოლო ხილულ მშვენიერებაში _ ხილულზე აღმატებული უნდა შევიცნოთ“137).
წმინდა გრიგოლ ნოსელი წერს: „სიბრძნე, რომელიც სამყაროს გამოვლინებას თან სდევს, არის ამ შესაქმის ბრძენთა ბრძენი შემომქმედის ამოცნობის შესაძლებლობა“138).
თავისი არსით, ეს სხვა არაფერია, თუ არა, ადამიანის პიროვნული სულის რეაქცია, რომელიც, ტერტულიანეს სიტყვებით, რომ ვთქვათ _ ბუნებით ქრისტიანია139).
წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი წერდა: „ყველაფრის შემოქმედებითი და შინაარსობრივი მიზეზი _ ღმერთია; ამას გვასწავლიან მასწავლებლები _ ამას ვჭვრეტთ, ამაშია ბუნების კანონები, _ ამას ვხედავთ, ეს მკვიდრობს ჩვენში და ამაში აღესრულება… ბუნებითი კანონზომიერება, ამაში შეგვიძლია ხილული კეთილად დამკვიდრებული შემომქმედისა და ყოველივეს საწყისის ხილვა“140).
ამრიგად, როგორც წმინდა მამები ბრძანებენ, ქმნილი კოსმოსის ჭვრეტისა და შემეცნების გზით, ადამიანი იმის შეცნობას იწყებს, რომ ამ სამყაროს შემომქმედი და აღმშენებელი გააჩნია. ქმნილების შეცნობის გზით ღმერთის შემეცნებას მამა გიორგი ფლოროვსკიმ „შემეცნების კოსმოლოგიური გზა უწოდა“141).
თვითშემეცნების გზა
ადამიანი ღმერთის არსებობაში არა მხოლოდ ბუნებაზე დაკვირვების შედეგად შეიძლება დარწმუნდეს, არამედ, მისთვის ღვთის შემეცნების ბუნებრივ წყაროდ საკუთარი პიროვნება, ანუ თავად ადამიანი შეიძლება გახდეს.
ბრძნულად შექმნილი არსებაა ღვთის ხატად შექმნილი ადამიანი „და შექმნა ღმერთმან კაცი სახედ თჳსად და ხატად ღმრთისა…“ (დაბ. 1: 27), მით უმეტეს თუ მის აზროვნებას გავითვალისწინებთ. ადამიანი მოაზროვნე სამშვინველია და მისი მყოფობა ღმერთის არსებობის და მისი სრულყოფილების უფრო მნიშვნელოვანი მტკიცებულებაა, ვიდრე მთელი ხილული სამყარო.
წმინდა ბასილი დიდი „იგულე თავი შენის“ (რჯლ. 15: 9) კომენტარში წერს: „თუ თავს იგულებ“: სამყაროს შემომქმედის ძიება აღარ დაგჭირდება და შენი შემომქმედის უდიდეს სიბრძნეს, როგორც მცირე სამყაროში, საკუთარ არსში დაინახავ“142).
წმინდა გრიგოლ ნოსელი ასე მიმართავს თავის მკითხველს: „თავად შენშია მოცემული ის საწყაური, რომელშიც შენ ღმერთი ძალგიძს დაიტიო…“143).
ხოლო წმინდა იოანე დამასკელი ბრძანებს: „ცოდნა იმის შესახებ, რომ ღმერთი არსებობს, თავად ადამიანის ბუნებაშია ჩანერგილი“144).
ამასთან, ადამიანის სამივე ძალა: გონი, ნება და გრძნობა _ იმის შესახებ მეტყველებს, რომ ღმერთი არსებობს.
ადამიანის გონს მუდმივად თანსდევს აზრი, რომ არსებობს აბსოლუტურად სრულყოფილი და მარადმყოფი არსება. ნების (ქცევის) სფეროში _ ეს არის სინდისის ხმა, ზნეობრივი კანონი, რომელსაც ადამიანი თავის თავში შეიგრძნობს. გულის სიღრმებში და გრძნობებში _ ნეტარებისკენ მიმართული თანდაყოლილი სწრაფვაა. ამასთან საღი აზრი და ზნეობრივი კანონი ადამიანს კარნახობს, რომ ნეტარება მხოლოდ კეთილისმყოფობის შედეგად მიიღწევა, მაშინ, როდესაც _ ცოდვას უეჭველად გმობა და შესაბამისი მსჯავრი მოჰყვება.
კაცობრიობის ისტორიის კვლევის გზა
ღვთისშემეცნების ორი ზემოთხსენებულის გარდა, აქ კოსმოლოგიური და თვითშემეცნებითი მიმართულებები იგულისხმება, კიდევ ერთი გზის მითითება შეიძლება, ეს არის კაცობრიობის ისტორიის შესწავლის გზა. ზოგადად ისტორიაში და კერძოდ ცალკეული ხალხისა და სახელმწიფოების ისტორიაში ღვთაებრივი აღმშენებლობის ისეთ მაგალითებს შეიძლება მივაკვლიოთ, სადაც აშკარად ჩანს, რომ არსებობს ისტორიული პროცესების მართვასთან დაკავშირებული ღვთაებრივი განგებულება. როგორც ძველი, ისე ახალი აღთქმის წიგნები გვაცნობებენ, რომ უფალი ადამიანს მხოლოდ ბუნებაში კი არა ისტორიულ პროცესებშიც ეცხადება. თავად კაცობრიობის ისტორია კი ის სივრცეა, რომლის არსშიც კაცობრიობის გამოხსნასთან დაკავშირებული ისტორიული წმინდა მოვლენები ხორციელდება.
თუმცა, ათეისტებს და სკეპტიკოსებს ყველაზე მეტი პრეტენზიები ბუნებრივი გამოცხადების ამ გზის მიმართ გააჩნიათ, მით უმეტეს დღეს, იმ კატასტროფების შემდეგ რაც კაცობრიობამ XX საუკუნეში გამოიარა. ამ მიზეზის გამო კაცობრიობის ისტორიაში ღვთაებრივი აღმშენებლობობითი ქმედება მჭიდროდ არის დაკავშირებული ე. წ. თეოდიციის (ბერძ. theos _ ღმერთი და dike _ სამართლიანობა) პრობლემასთან.
კაცობრიობის ისტორიის შესწავლა იმ თვალსაზრისით, ანუ იმისათვის, რომ მასში უწყვეტი ღვთაებრივი განგებულება დავინახოთ, შეიძლება მხოლოდ, როგორც ბუნებრივი ღვთისშემეცნების დამხმარე საშუალება განვიხილოთ.
მთელი თავისი მნიშვნელობის მიუხედავად ბუნებრივი გამოცხადების საფუძველზე ღვთის შემეცნება მხოლოდ დაწყებითი და ძალიან შეზღუდული ხერხია. დასახელებულმა გზებმა ადამიანს ღმერთის, როგორც შემომქმედისა და აღმშენებლის შესახებ მხოლოდ საერთო და ზოგადი წარმოდგენები შეიძლება შეუქმნას.
გარდა ამისა, ცოდვით დაცემის შემდეგ ადამიანსა და მის გარემო სამყაროს შორის ურთიერთობა რადიკალურად შეიცვალა, ჰარმონიისა და მშვენიერების შეცნობის ის უნარი, რომელიც დაცემამდე გააჩნდა ადამიანმა დაკარგა. ასევე დაქვეითდა, დასუსტდა და დაიბინდა მისი შემეცნებითი შესაძლებლობები.
[134] Феодор Студит, преп. Слово умозрительное // Добротолюбие. Т. 3. С. 348-349. [135] Иоанн Дамаскин, преп. «Точное изложение православной веры». Кн. 1. Гл. 1 // Иоанн Дамаскин, преп. Творения. М., 2002. С. 157. (Далее: Иоанн Дамаскин, преп. ТИПВ.) Ср.: «Сама тварь… возвещает о величии Божественной природы… И само непрерывное продолжение твари, и сохранение, и управление учат нас, что есть Бог, создавший все это и содержащий, и сохраняющий, и всегда промышляющий» (Иоанн Дамаскин, преп. ТИПВ. С. 160. Кн. 1. Гл. 3). [136] Афанасий Великий, свят. Слово о воплощении Бога Слова и о пришествии Его к нам во плоти. 12 // Афанасий Великий, свят. Творения. Т. I. С. 206. [137] Basilii Magni. In hexaemeron. I // PG. T. 29b. Col. 28A. Рус. пер.: Василий Великий, свят. Беседы на шестоднев. I // Василий Великий, свят. Творения. Т. 1. С. 13. Согласно свят. Василию, вселенная представляет собой своего рода училище, в котором разумные души научаются боговедению. См.: Ibid. Col. 16В-16С. Рус. пер. см.: Там же. С. 7. [138] Gregorii Nysseni. De beatitudinibus. 6 // PG. Т. 44. Col. 1268D. Рус. пер.:Григорий Нисский, свят. О блаженствах. Слово 6 // Григорий Нисский, свят. Экзегетические сочинения. Краснодар, 2009. С. 445. [139] Тертуллиан. Апологетик. 17 // Богословские труды. Сб. 25. М., 1984. С. 185. [140] Григорий Богослов, свят. Слово 28, о богословии второе // Григорий Богослов, свят. Собрание творений. Т. 1. С. 394. [141] См.: Флоровский Г., прот. Восточные отцы IV века. М., 1992. С. 69. [142] Basilii Magni. Homilia in illud, Attende tibi ipsi // PG. T. 31. Col. 213D-215A. Рус. пер.: Василий Великий, свят. Беседы. 3 // Василий Великий, свят. Творения. Т. 2. С. 98. [143] Gregorii Nysseni. De beatitudinibus. 6 // PG. Т. 44. Col. 1269C. Рус. пер.:Григорий Нисский, свят. О блаженствах. Слово 6 // Григорий Нисский, свят. Экзегетические сочинения. С. 446. [144] Иоанн Дамаскин, преп. ТИПВ. С. 159. Кн. 1. Гл. 3.