დეკანოზი ოლეგ დავიდენკოვი
დოგმატური ღვთისმეტყველება
წიგნის შესავალი
- ისიხიას რაობა
წმინდა მამების სიტყვებით რომ ვთქვათ, შინაგანი მემყუდროებისა და გულისმიერი სიმშვიდის გარეშე არ შეიძლება ღვთისმეტყველება არსებობდეს. წმინდა დავით მეფის ფსალმუნში ვკითხულობთ: „მოიცალეთ და გულისჴმა-ყავთ, რამეთუ მე ვარ ღმერთი“ (ფსალმ. 45: 11). ფსალმუნის ბერძნულ ტექსტში სიტყვა „მოიცალეთ“, ანუ შეჩერდით შეესაბამება σχολάσατε (არის მრავლობითი რიცხვის იმპერატივი, რომელიც წარმოქმნილია ზმნიდან σχολάζω). ეს ზმნა უძველეს დროს სხვადასხვა აზრით გამოიყენებოდა, ვარიანტებს შორის შეიძლებოდა ისეთ მნიშვნელობასაც შევხვედროდით, როგორც მაგალითად „დრო გამოვიყენოთ სწავლულებთან და ფილოსოფოსებთან საუბარში, ვიყოთ მათი მსმენელები და მოწაფეები“27). და მართლაც, ჭეშმარიტი ღვთისმეტყველება _ არა მხოლოდ საუბარია ღმერთის შესახებ, არამედ ღმერთის მოსმენაცაა, რომელიც დუმილს თავისთავად გულისხმობს. წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი ასეთ კითხვას სვავს: „კი, მაგრამ როდის შეიძლება (ღვთისმეტყველებით იყოს ადამიანი დაკავებული)?“ და თავადვე პასუხობს: „როდესაც გარეგანი ხმაურისა და შფოთისაგან არის თავისუფალი… რადგან, იმისათვის, რათა ღმერთის სიტყვა შევიმეცნოთ, მართლაც შეჩერება და გულისხმისყოფაა საჭირო (ფსალმ. 45: 11)“ 28).
მსგავსი თვალსაზრისი შეიძლება მოულოდნელადაც მოგვეჩვენოს. ჩვენ მივეჩვიეთ ვიფიქროთ, რომ ღვთისმეტყველება _ ერთგვარი თეორიული ცოდნაა, რაღაც ფილოსოფიის მონათესავე დარგია, ხოლო ისიხაზმი ჩვენთვის ქრისტიანულ მისტიკასთან და მის უმაღლეს მწვერვალებთან არის ასოცირებული. მაგრამ სინამდვილეში აღმოსავლური ეკლესიაში ღვთისმეტყველება და მისტიკა ერთმანეთთან დაპირისპირებული არასდროს ყოფილა.
„ღვთისმეტყველება და მისტიკა ერთმანეთთან არ არის დაპირისპირებული; პირიქით ისინი ავსებენ და უფრო გასაგებს ხდიან ერთმანეთს. ერთი შეუძლებელია მეორის გარეშე: თუ მისტიკური გამოცდილება საერთო რწმენის პიროვნული გამოვლინებაა, ღვთისმეტყველება იმის საერთო გამოხატულებაა, რაც ყოველ ადამიანს ინდივიდუალურმა გამოცდილებამ შეიძლება მოუტანოს. იმ ჭეშმარიტების გარეშე, რომელიც ეკლესიის წიაღშია დაუნჯებული, პიროვნული გამოცდილება ყოველგვარ საიმედობას და ობიექტურობას არის მოკლებული; ეს იქნებოდა ჭეშმარიტებისა და სიყალბის, რეალურისა და ილუზორულის ნარევი, ეს იქნებოდა „მისტიციზმი“ ამ სიტყვის ცუდი გაგებით. მეორე მხრივ, რა თქმა უნდა იმ შემთხვევაში თუ ჭეშმარიტებასთან დაკავშირებული შინაგანი გამოცდილება, რომელიც ასე თუ ისე ყოველ მორწმუნეს სხვადასხვა „რაოდენობით“ და სხვადასხვა სახით ეძლევა, ეკლესია რამენაირად ვერ აისახებოდა, ეკლესიური სწავლება ადამიანის სამშვინველზე ვერავითარ ზეგავლენას ვერ მოახდენდა. ამრიგად, ნათელი ხდება, რომ ქრისტიანული ღვთისმეტყველების გარეშე არ არსებობს ქრისტიანული მისტიკა და რაც უფრო მნიშვნელოვანია, არ არსებობს ღვთისმეტყველება მისტიკის გარეშე“29).
მაგრამ, რომელ ჩვენთაგანს ეყოფა გაბედულება ღვთისმეტყველებდეს და საკუთარ თავს ღვთისმეტყველი უწოდოს? მოდით საკითხი სხვაგვარად დავაყენოთ: შესაძლებელია თუ არა ღვთისმეტყველება ისეთ სასწავლო დისციპლინად მიგვაჩნდეს, რომელიც აკადემიასა და უნივერსიტეტში ისწავლება? საერთოდ შესაძლებელია თუ არა ღვთისმეტყველებაში გამოცდა ბარდებოდეს და ცოდნა ობიექტურად იქნეს შეფასებული?
და მართლაც, ვერავინ იტყვის, რომ ეს მარტივი საკითხია, მით უმეტეს, რომ ადამიანისგან ღვთისმეტყველება უდიდეს პასუხისმგებლობას მოითხოვს.
მიტროპოლიტი კალისტე დიოკლიელი, ყველას, ვისაც სურს რომ ღვთისმეტყველი იყოს სამ კატეგორიად ყობს. ის მიიჩნევს, რომ პირველებს წმინდანები წარმოადგენენ, აქ იგულისხმება, რომ ღმერთთან უშუალი ურთიერთობამდე ეს ადამიანები პირადი გამოცდილებით მივიდნენ; მათ ღვთისმეტყველები ჰქვიათ ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით. მეორე კატეგორიის წარმომადგენლები ასეთი სისრულით არ გამოირჩევიან, თუმცა ისინი წმინდანების გამოცდილებას შეგნებულად და სრულად იზიარებენ. ასეთი ადამიანებიც შეიძლება იყვნენ კარგი ღვთისმეტყველები, მაგრამ თუ შეიძლება ასე ითქვას ისინი მაინც მეორე დონის ღვთისმეტყველებად მიიჩნევიან. დაბოლოს, მესამე კატეგორიას მეუფე კალისტე იმ ადამიანებს მიაკუთვნებს, რომლებსაც არც საკუთარი გამოცდილება არ გააჩნიათ და არც წმინდანების გამოცდილებას არ იზიარებს. ეს ადამიანები ცუდი ღვთისმეტყველები არიან, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საერთოდ არ არიან ღვთისმეტყველები30).
მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენი უმრავლესობა შორს არის იმისგან რასაც წმინდანი ჰქვია, ხელს არაფერი გვიშლის ვისწრაფვიდეთ წმინდანობისაკენ და ამ გზით მეორე დონეს ღვთისმეტყველებს მივეკუთვნებოდეთ. ჩვენ შეგვიძლია ვენდობოდეთ წმინდანებს და იმას ვმოწმობდეთ თუ როგორ ცხოვრობდნენ რას ასწავლიდნენ და როგორ ასწავლიდნენ.
რა დანიშნულება აქვს ამგვარ ღვთისმეტყველებას? წმინდა მამები, რომლებსაც ღვთისმეტყველების მასწავლებლებად მივიჩნევთ, როგორც წესი ღვთისმეტყველებას თავისი ნებით კი არა გარკვეული გარემოებების გამო იწყებდნენ. პრაქტიკულად მართლმადიდებლური ეკლესიის ყველა წმინდა მამა _ ასკეტია, ესენი არიან მოღვაწეები, რომელთა გეგმებშიც სახელმძღვანელოებისა და სამეცნიერო ნაშრომების შექმნა არ შედიოდა. წმინდა მამებთან ისეთ თვალსაზრისსაც შეიძლება შევხვდეთ, რომლის მიხედვითაც, შეუძლებელია მაღალ სულიერ დონეზე იყო და ამავე დროს ღვთისმეტყველებდე. ღირსი დიადოხის აზრით, მხოლოდ იმ შემთხვევაშია შესაძლებელი უშუალოდ ღვთისმეტყველებით იყო დაკავებული, როდესაც ადამიანისათვის „სულიერებაში საშუალო ზეშთაგონებულებაა“ მისაწვდომი31).
არქიმანდრიტი სოფრონი (სახაროვი), თავისი მასწავლებლის, ღირსი სილუანე ათონელის ასეთ სიტყვებს გადმოგვცემს: „ჩვენ შეგვიძლია დარწმუნებით ვთქვათ, რომ არც ერთი წმინდანი არ დაიწყებდა თავისი სულიერი გამოცდილების სიტყვიერად გადმოცემას, უფრო მეტიც, წმინდანი მუდმივად მყუდროებაში იქნებოდა… რომ მის წინაშე მოყვასის სწავლებასთან დაკავშირებული ამოცანა რომ არ გაჩენილიყო; სიყვარულს, რომ არ წარმოექმნა იმედი, თუნდაც ვინმე, თუნდა ერთი პიროვნება… შეისმენს სიტყვას, გამოავლენს სინანულს და გადარჩება“32).
მოყვასის სწავლების გარდა, წმინდანის წინაშე სხვა ისეთი ამოცანაც დგება, რომელიც ჩვენს დროში აშკარად აქტუალურია, ეს არის არა მხოლოდ სხვისი სწავლება და სხვისთვის საკუთარი გამოცდილების გაზიარება, არამედ ეკლესიაში უკვე არსებული გამოცდილების სხვადასხვაგვარი გაუკუღმართებებისაგან აუცილებელი დაცვა.
როგორც ვხედავთ, ეს ორივე ამოცანა სრულიად პრაქტიკული ხასიათისაა. ღვთისმეტყველება იმისთვის კი არ არსებობს რომ ღვთისმეტყველური ცოდნა ვამრავლოდ, არამედ იმისათვის, რომ ეკლესიურ ცხოვრებაში (და აქ ყოველი მორწმუნეც იგულისხმება _ მთარგ. კომენტ.) წამოჭრილი კონკრეტული ამოცანები იქნეს გადავწყვეტილი. ვ. ლოსკის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „ქრისტიანული ღვთისმეტყველება საბოლოო ჯამში მხოლოდ საშუალებაა, მხოლოდ გარკვეულ ცოდნათა ერთიანობაა, რომელიც ისეთი მიზნების მომსახურებისთვისაა განკუთვნილი, რომლებიც ყოველგვარ ცოდნას აღემატება. საბოლოო მიზანი კი ღმერთთან ერთობაა, სხვაგვარად _ განღმრთობაა, რის შესახებაც საუბრობენ აღმოსავლელი მამები. …ქრისტიანულ თეორიას აქვს უმაღლესი მნიშვნელობის პრაქტიკული დანიშნულება…“33). ღვთისმეტყველების საბოლოო მიზანი _ არა მხოლოდ ღმერთის შესახებ გარკვეული რაოდენობის ცოდნის შეძენაა (თუმცა რა თქმა უნდა ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ ცოდნის მოპოვება და ცოდნაში გაძლიერება არ არის აუცილებელი), არამედ ადამიანის ცოცხალ ღმერთან ურთიერთობამდე _ ღვთის შეცნობის პროცესის იმ სისრულემდე მიყვანაა, რომლის შემდეგაც სიტყვას დანიშნულება და ფუნქცია აღარ გააჩნია.
მათ წინაშე ვინც იწყებს ღვთისმეტყველებაში ცოდნის შეძენას, უამრავი სხვადასხვა სახის გაუგებრობა და შეკითხვა მუდმივად ჩნდება. ცხადია გაჩენილ კითხვებს პასუხები უნდა გაეცეს, რადგან „კაცი ორგული დაუდგრომელ არს ყოველთა გზათა მისთა“ (იაკ. 1: 8). ამასთან, უნდა გვახსოვდეს, რომ რაციონალური ცოდნის შეძენის გზაზე საღვთისმეტყველო შეკითხვები ბოლომდე პასუხგაცემული ვერ იქნება. ადამიანის დაცემული გონება ისეა მოწყობილი, რომ რამდენადაც არ უნდა ვუპასუხოდ მასში წამოჭრილ შეკითხვებს, ჩვენს წინაშე მუდმივად და სულ უფრო მეტად გაჩნდება იმ რწმენის „დაზუსტების“ აუცილებლობა, რომელიც ჩვენ გაგვაჩნია. ამგვარად, ჭეშმარიტი სულიერი ცხოვრებიდან გადახვევისა და ძიების წმინდა ინტელექტუალური კვლევის პროცესად გადაქცევის საშიშროების წინაშე ყოველთვის ვიდგებით.
ამიტომ, დროული იქნება ჩვენი წიგნის შესავალი მაცხოვრის სიტყვებით დავარულოთ: „…კვლავ გიხილავთ, გაიხარებს თქვენი გული და ვეღარავინ წაგართმევთ თქვენს სიხარულს. ხოლო იმ დღეს ნურაფერს მკითხავთ“. (იოან. 16: 22-23).
[27] Вейсман А. Д. Греческо-русский словарь. СПб., 1882. Кол.1210–1211. [28] Григорий Богослов, свят. Слово 27, против евномиан и о богословии первое или предварительное // Григорий Богослов, свят. Собрание творений. Т. 1. С. 386. [29] Лосский В. Н. Очерк мистического богословия Восточной Церкви // Лосский В. Н. Очерк мистического богословия Восточной Церкви. Догматическое богословие. М.: Центр «СЭИ», 1991. С. 9–10. (Далее: Лосский В. Н. Очерк мистического богословия Восточной Церкви.) [30] См.: Каллист Диоклийский, еп. Богословское образование в Писании и у св. отцов. С. 151. Митр. Каллист отмечает, что данная классификация богословов принадлежит не лично ему, а свят. Григорию Паламе, однако не дает никаких ссылок на труды Фессалоникийского святителя. [31] Диадох Фотикийский, блаж. Подвижническое слово. 8 // Добротолюбие. Т. 3. С. 11. [32] Софроний (Сахаров), архим. Старец Силуан. Париж, 1952. С. 82. [33] Лосский В. Н. Очерк мистического богословия Восточной Церкви. С. 10.